یک متن قرون وسطایی مایا برای پیشبینی خورشیدگرفتگیها قرنها خوانندگان غربی را سردرگم کرده بود، اما دو پژوهشگر بهنظر میرسد سرانجام راز عملکرد واقعی آن را کشف کردهاند.
تمدنهای بومی در مکزیک و گواتمالا پیش از اینکه اروپاییان به قارههای تازهکشفشده قدم بگذارند، بیش از دو هزاره تقویمها را حفظ میکردند و این به آنها امکان میداد تا زمانبندی وقایع مهم در آسمان و زمین را با دقت فوقالعادهای پیشبینی کنند.
متأسفانه بخش عظیمی از این دانش—و متونی که آن را در خود داشتند—در طول انکویست اسپانیایی نابود شد و تنها تکههای اندکی باقی ماندهاند که بتوان از آنها روشهای پیشرفته پیشبینی نجومی را بازسازی کرد.
دستنویس درزن، که به قرن یازدهم یا دوازدهم میلادی بازمیگردد، یکی از تنها چهار کودکس هیرگلیف مایایی است که از استعمار اروپایی جان سالم به در بردهاند.
این کودکس ساخته شده از پوست درختان، یک کتاب ۷۸ صفحهای به شکل آکاردئونی است که هر صفحهاش بهصورت دستنویس و با رنگهای درخشان تصویر شده و شامل اطلاعاتی دربارهٔ نجوم، ستارهشناسی، فصول و دانش پزشکی است.
پیشبینی خورشیدگرفتگیها — که زمانی رخ میدهد که نور خورشید توسط ماه پوشیده میشود و سایهای بر سطح زمین میاندازد — در جامعه مایا کاری بسیار جدی بود، چرا که این جامعه بر پایهٔ رویدادهای آسمانی بنا شده و بهدنبال آن میچرخید.
«اگر گزارشات آنچه در زمان برخی رویدادهای آسمانی رخ میداد را نگه میداشتید، میتوانستید پیشاپیش هشدار بگیرید و در زمان تکرار چرخهها احتیاطهای لازم را بهکار ببندید»، کیمبرلی بروئور، تاریخدان دانشگاه تگزاس، در مقالهای برای The Conversation توضیح داد.
بهعنوان مثال، هنگامی که خورشید پشت ماه پنهان میشد و آسمان روز را تاریک میکرد، اعضای اشراف مایا مراسم خونریزی انجام میدادند تا به خدای خورشید نیرو دهند.
«کاهنان و حاکمان میدانستند چه کار کنند، چه آیینهایی را اجرا کنند و چه قربانیهایی به خدایان بدهند تا اطمینان حاصل شود که چرخههای تخریب، تجدید حیات و نویدبخشی ادامه یابند»، بروئور افزود.
یکی از جداول موجود در دستنویس درزن به متخصصان تقویم مایا که به «نگهدارندهٔ روز» مشهورند، اجازه میداد تا این خورشیدگرفتگیها را بهمدت تقریباً هفتصد سال پیشبینی کنند. این جدول شامل ۴۰۵ ماه قمری (۱۱٬۹۶۰ روز) است، اما نحوهٔ عملکرد واقعی آن تا کنون برای دانشمندان یک راز باقی مانده بود — تا این لحظه.
جان جاستِسون، زبانشناس دانشگاه آلبرنی در ایالات متحده، و جاستین لوری، باستانشناس دانشگاه ایالتی نیویورک در پلاتسبورگ، در مقالهای جدید در Science Advances.، توضیحی قانعکننده برای استفادهٔ صحیح از این تقویم ارائه دادهاند.
جاستسون و لوری این فرضیهٔ دیرینه را رد میکنند که جدول در موقعیت نهاییاش بازنشانی میشود (یعنی تصور میشد که بهصورت حلقهای پیوسته استفاده شود و پس از رسیدن به ماه ۴۰۵ به ماه ۱ بازگردد).
مشکل این است که استفاده از جدول به این شکل در واقع کار نمیکند.
«اگر نقطهٔ نهایی یک جدول بهعنوان پایهٔ جدول بعدی استفاده شود، ممکن است خورشیدگرفتگیهای پیشبینینشده در استفاده از یک یا دو جدول بعدی رخ دهد و این مسئله با هر بازنشانی متوالی بیشتر میشود»، جاستسون و لوری مینویسند.
بهجای آن، آنها پیشنهاد میکنند که جدول جدید در ماه ۳۵۸ از جدول جاری آغاز شود. با این روش، پیشبینیهای جدول فقط حدود ۲ ساعت و ۲۰ دقیقه زودتر از زمان واقعی همراستایی خورشید و ماه هستند.
«این روش همچنین به این معناست که گاهی اولین تاریخ در جدول جانشین در ماه ۲۲۳ تنظیم میشود، که تقریباً ۱۰ ساعت و ۱۰ دقیقه پس از همراستایی مورد اشاره میافتد تا جبران انحرافات تدریجی ناشی از بازنشانیهای ماه ۳۵۸ شود»، نویسندگان مینویسند.
با مقایسهٔ این جدول با دانش مدرن ما از چرخههای خورشیدگرفتگی، آنها دریافتند که با این روش، مایاها میتوانستند تمام خورشیدگرفتگیهای قابل رؤیت در قلمرو خود بین سالهای ۳۵۰ تا ۱۱۵۰ میلادی را با دقت پیشبینی کنند، چرا که این روش خطاهای کوچک جمعشده در طول زمان را جبران میکند.
«چنین اصلاحاتی میتوانند کارایی جدول را بهصورت نامحدود حفظ کنند؛ با انحراف کمتر از ۵۱ دقیقه در طول ۱۳۴ سال»، نویسندگان اشاره میکنند.
این کشف، نگاهی جذاب به نقش مهم نگهدارندهٔ روز مایا و ریاضیات پیشرفتهای که در خدمت ارتباط معنوی این تمدن گمشده با کیهان شکل گرفته بود، فراهم میکند.
این پژوهش در مجلهٔ Science Advances منتشر شد.
